Arangkada of Leo Lastimosa for March 13, 2011

Unsay tsunami?
Puslan mang wa tay mahimo pagtag-an ug pagpugong sa linog ug tsunami, ato na lang sabton.  Usa sa labing suhito mao si Greg Valentine, geology professor sa University at Buffalo, The State University of New York Center for Geohazards Studies.  Nahinabi siya sa Scientific American:
Giunsa sa linog sa Japan pagmugna ang tsunami?
Ang tsunami namugna sa linog diin ang sawog ang Pacific Ocean nitibugsok sa ilawom sa kadagatan sa Japan.  50 ngadto sa 100 ka kilometro nga bantok nga yuta sa Pacific niirog paingon sa yuta sa ilawom sa kadagatan sa Japan nga di sama kabantok, ug mas gaan.  Sa ilang panag-abot, kusganon silang magbag-iray.  Namugna ang kusganong puwersa sa dagat.  Dihang nag-ukang sila, ang yuta sa Pacific kalit nga nihagsa ug ang yuta sa Asya nga kabahin ang Japan nisulbong.  Nabugwak ang daghang tubig, ug maoy hinungdan sa tsunami.
Unsay kalainan sa tsunami sa kasarangang mga bawod?
Ang tsunami paspas kaayo.  Ang kasarangang bawod gipalihok sa hangin, maong managsama rang ilang gikusgon.  Ang gikusgon sa tsunami mag-agad sa giladmon.  Sa bukas nga kadagatan nga may giladmon nga lima ka kilometro, ang tsunami moabot og 800 ka kiometro matag oras.  Ang sa tsunami sa dagat nga may giladmon nga tunga sa kilometro moabot og 260 ka kilometro matag oras.
Unsaon pagkausab sa tsunami inig abot sa kabaybayonan?
Makadaot kaayong tsunami kay, samtang magkaduol sa baybayon, mohinay kini, mao nga ang tubig sa atubangan sa bawod mas hinay kay sa tubig luyo sa bawod.  Magsapaway ug magpatungpatong ang tubig.  Moabot hangtod sa 20 ka metro ang gitas-on sa bawod ug magpabilin nga ingon ana sa dugayng higayon.  Maong mabahaan ang mga luna, bisan layo na sa dagat, nga ubos sa gitas-on sa tsunami.
Matag-an bang gitas-on sa tsunami sa di pa moabot sa baybayon?
Matag-an ang agianan ug gikusgon sa tsunami, apan lisod itakda ang gitas-on.  Mag-agad ni sa gikusgon ug gidaghanon sa bawod ug sa porma sa sawog sa dagat--unsa kakalit nga momabaw.
Kuyaw bang ang aftershocks sa linog sa Japan makamugna og dugang tsunami?
Kuyaw.  Ang pagkausab sa bahin sa sawog sa Pacific Ocean ug kadagatan sa Japan makaapektar sa kaliboan ka kilometro sa Pacific plate nga nagpaingon sa ubos sa Asian plate.  Apan kon duna may laing tsunami di na sama kabangis.
Unsa kakusog ang aftershock aron makamugna og tsunami?
Ang magnitude 6 o mas kusog pa makamugna og tsunami, apan mag-agad sa matang sa linog.  Kon ang duha ka tipaka sa yuta modailos lang sa usag-usa, sama sa San Andreas Fault sa California, gamay rang tsunami.  Ang hinungdan sa dakong tsunami sa Japan mao nga bangis kaayong binag-iray sa yuta nga nakapalihok sa dakong bahin sa dagat.  [30]  leo_lastimosa@abs-cbn.com

Arangkada of Leo Lastimosa for March 11, 2011

                Paglawog sa OFWs

        Maayo tingaling laslasan og diyutay sa kadagkoan sa gobyerno ang pagarpar sa ilang kaandam pag-atiman sa OFWs nga namakwet, ug busa nawad-an og trabaho, tungod sa kagubot sa Libya.  Ang ilang gipagawal nga P10,000 nga financial assistance, lokal nga mga trabaho ug ginagmay nga patigayon mahimong makapagaan sa palas-unon apan di garantiya nga ang OFWs makapadayon pagpatungha sa ilang mga anak, makapatambal sa ilang mga masakiton ug makahatag sa ilang pamilya og sanag nga ugma.

        Mas maayo pang angkunon sa gobyerno nga duna tay dakong krisis sa panrabaho.  Nga maoy hinungdan nga ilang gidasig, inay gibadlong, ang minilyon ka OFWs pagbiya sa ilang yutang natawhan ug pagpanimpad sa langyawng kabaybayonan.

-o0o-

        Panghambog ra gyoy puhonan sa Overseas Workers Welfare Administration (OWWA), Philippine Overseas Employment Administration (POEA), Department of Labor and Employment (Dole) ug Department of Foreign Affairs (DFA).  Haskang dugaya nilang nakatabang sa naapiki nga OFWs sa Libya.  Nangilog pa gyod og kredito sa langyawng employers nga maoy naghago ug niggasto sa pagpabakwet sa OFWs ug ubang langyawng mga mamumuo.

        Ug wa silay laraw alang sa OFWs sa Saudi Arabia ug ubang nagkaguliyang nga mga nasud sa Middle East ug North Africa.  Kutob ra sila sa panghinaot nga di manakod ang gubat sa Libya.  Sama rang nangandoy nga mohunong ang katawhan pag-alsa batok sa kurakot ug madaugdaugon nilang pamunoan.

-o0o-

        Ang lapad nga pakigbisog alang sa kagawasan ug demokrasya sa mga nasud nga giduma og mga diktadura sud na sa daghang mga dekada di nang kapugngan.  Sama sa katawhang Pilipinhon nga nilingkawas sa diktadurang Ferdinand Marcos human sa kapin sa duha ka dekada, di na sila maggapos ni mapahilom.

        Giusikan sa atong kagamhanan ang tanang kahigayonan pagputol sa di makiangayon nga pagsangyaw ug pagtumod sa atong baratong kusog pamuo bisan ngadto sa labing kuyaw nga mga nasud.  Ang nisilaob nga krisis sa Libya ug kasilinganang mga nasud hinaot nga makapugos na nila pagmugna og mas disenteng kahigayonan sa trabaho dinhi sa atong kaugalingong nataran.

-o0o-

        Di makiangayon alang ni Presidente Noynoy Aquino nga siyay nakasapupo sa nangalisbo nga kabilin sa mga pamunoan nga iyang gisundan.  Apan usa nila mao ang iyang inahan busa di siya angayng magbagulbol.  Hinunoa, angayng dawaton ang makasaysayanong hagit pagbutang og kinutoban sa taas nang kasaysayan sa kaulipnan sa atong mga anak sa singot.

        Gisagop ni Aquino ang kinaham nga pagarpar sa mga nag-una niya ang pagmugna og minilyon ka bag-ong kahigayonan sa trabaho.  Hinaot nga iyang apilon ang pagpaningkamot nga makiangayon ang mahatag nga suholan ug benepisyo aron nga wa nay mangahas pagtalikod sa ilang mga anak ug pagsugal sa ilang kaluwas sa mga langyaw nga way pagtahud sa kaligdong sa ilang pakigbisog sa mas maayong kaugmaon.  [30]  leo_lastimosa@abs-cbn.com

Arangkada of Leo Lastimosa for March 9, 2011

                Lihay si Noynoy

        Ang reklamo ni kanhi kongresista Jose "Peping" Cojuangco nga bisan silang mga paryente maglisod pagpakigkita ni Presidente Noynoy Aquino nidason sa daghang kasayuran sa determinadong mga paningkamot sa bag-ong tagduma sa Malakanyang paglikay nga masuyop sa naandang influencia sa gamhanang mga pundok.  Si Cojuangco wa mag-inusara.  Daghang sama niya nga nagtuong sikit sa gahom apan naglisod pagduol ni Aquino.

        Maong sama ni Cojuangco napugos sila pagpadayag sa ilang kahimangod pinaagi sa media.  Nituyo gani pagsukwahi sa pipila ka baruganan sa palasyo.  Apan sa kaso ni Cojuangco ang nakigtagbo niya mao ang mga representante sa Presidential Management Staff (PMS) di si Aquino.

-o0o-

        Mapahimuslanong mga pundok sa Sugbo nagsugod na pagbaiid ni Aquino dihang nagkabantang na nga di kadaog ang ila untang gilaoman nga makapanalipod sa ilang mga interes--silang kanhi defense secretary Gibo Teodoro ug Senador Manny Villar.  Nagsugod dayon pagsusi kinsay mga suod ni Aquino sa Sugbo nga ilang mapangulitawhan.

        Apil sa una nilang natultolan mao ang Sugbuanong mga paryente ni Shalani Soledad, ang hinigugma ni Aquino nga aktibong nangampanya alang sa iyang kandidatura dinhi sa Sugbo.  Apan dihang naklaro nga di siya mahimong taytayan sa Malakanyang, labi na dihang nabisto nga nagkabuwag na silang Aquino, ang mga nakabubo na unta og dakong puhonan ni Shalani napugos sa pagpangita og laing kadangpan.

-o0o-

        Tungod sa pagtambong ni Aquino sa paglusad sa kandidatura ni kanhi Cebu City Councilor Junjun Davide pagka gobernador sa Sugbo, mas daghan ang nanambong kay sa gipaabot.  Maong napugos ang mga tigpasiugda sa pag-amut-amot aron pagtapak sa dakong kuwang sa ilang bayranan.

        Ang kakuwang sa kuwarta nabatyagan sa mga boluntaryo alang ni Aquino sa inadlawng panginahanglan sa ilang headquarters sa Dakbayan sa Sugbo.  Maong gihangop nila ang P20 milyones nga tanyag sa ka dakong negosyante sa Sugbo.  Ubos sa kundisyon nga magbutang sila og laing headquarters sa luna sa negosyante.  Apan ang negosyante nangampanya batok sa pipila ka lokal nga mga kandidato sa Liberal Party mao nga napugos sila pagbalibad.

-o0o-

        Karong presidente na si Aquino, ang iyang mga boluntaryo magkapuliki og balibad sa mga negosyante nga motanyag pagpahuwam sa ilang mga sakyanan matag duaw ni Aquino sa Sugbo.  Sa unang pagduaw ni Aquino dinhi uban sa iyang economic managers, haskang daghanang mga negosyante ang nabawo nga wa kapusli ang nag-atang nilang luho nga mga sakyanan dihang nagsinardinas ang delegasyon ni Aquino sa usa ka coaster.

        Mas daghang sakyanan ang nag-atang nang daan sa pagduaw ni Aquino atol sa Sinulog Grand Parade.  Apan nabawo na sang tanan dihang nikabayo si Aquino sa pickup sa Department of Environment and Natural Resources (DENR).

Hinaot nga di lang libreng mga sakyanan sa hakog nga mga interes ang malikayan ni Aquino.  [30]  leo_lastimosa@abs-cbn.com

Arangkada of Leo Lastimosa for March 8, 2011

                Kalangay sa DepEd

        Gawas sa pasangil nga nanikas sa National Achievement Test (NAT) aron modako ang rating sa iyang tulonghaan ug moburot ang kahigayonan sa iyang promosyon, si Jessica Abayon, prinsipal sa Ramon Duterte Memorial National High School (RDMNHS), gitumbok sab nga nag-abuso sa iyang katungdanan ug nanghasi sa mga magtutudlo nga nangahas pagbisto sa iyang binuhatan.

        Mao ni hinungdan nga gisuspenso si Abayon ni Direktor Recaredo Borgonia sa Departamento sa Edukasyon (DepEd) sa Central Visayas.  Di hinuon silot ang 90 ka adlaw nga suspenso.  Gitumong ni aron di maggamit ni Abayon ang iyang buhatan pagguba sa mga ebidensiya ug paghasi sa mga saksi.  Gipanghinaot nga moggawas gyong kamatuoran sa imbestigasyon sa mga pasangil batok niya.

-o0o-

        Ang imbestigasyon nga gipasiugdahan ni Cebu City Asst. Schools Division Superintendent Salustiano T. Jimenez, pangu sa Division Investigation Committee, ug giaprobahan ni Dr. Rhea Mar A. Angtud, Cebu City Schools Division Superintendent, nakakita sab og igong sukaranan sa mosunod nga mga pasangil batok ni Abayon:

1. Pagpamalit og digital camera ug laptop alang sa personal nga katuyoan ug pagtipig sa kahimanan inay itugyan sa property custodian;
2. Paglapas sa Civil Service Laws pinaagi sa pagdumili pagrehistro sa iyang attendance sa Biometrics sa tulonghaan; ug
3. Paglapas sa pagdili sa DepEd sa "No Permit, No Exam Policy" dihang iyang gipagawas sa classrooms ang mga tinun-an nga wa kabayad sa mga amotan nga gipahamtang sa PTCA (Parents Teachers Community Association).

-o0o-

        Nakaplagan sab sa imbestigasyon sa Cebu City Division, nga gidasonan sa buhatang rehiyonal sa DepEd, nga gipanimaslan ni Abayon ang mga magtutudlo nga nangisog pagpasangil niya sa pagpanikas sa NAT ug ubang kahiwian.  Human nipasaka og pormal nga kaso batok ni Abayon, nikalit lang pagtibugsok ang rating sa mosunod nga nagpakabana nga mga magtutudlo:

1. Adelfa Salvador;
2. Nina Mae Arrogante; ug
3. Nimfadora Ungab.

        Silang tulo gikataho nga gipasidan-an sab ni Abayon nga isumbalik pagkiha kon modayon gyod pagpasaka og pormal nga kaso batok niya.

-o0o-

        Ang NAT sa RDMNHS nga maoy sentro sa kontrobersiya napahigayon niadto pang Marso 11, 2010, o tangkod nang usa ka tuig karong semanaha.  Nga karon pa makasohi ug masuspenso si Abayon, nagmatuod sa kaluya sa DepEd pagsusi sa mga pasangil batok sa iyang kadagkoan, nga nakahatag ni Abayon og tibuok tuig sa paglisudlisod sa mga magtutudlo nga nibarug batok niya.

        Tungod sa kahadlok nga maniobrahon na sang NAT karong tuiga kon di lang gihapon masilotan si Abayon, ang nangreklamong mga magtutudlo nidangop sa Arangkada sa DYAB Abante Pa, Bisaya! sa niaging buwan.  Dihang among gipakisayran, si Jimenez nipahibawo nga nahuman nang imbestigasyon ug naluwatan nang iyang mga rekomendasyon niadtong Disyembre.  Naabtan si Borgonia og duha ka buwan pagpatigbabaw sa rekomendasyon.  Hinaot nga di na siyam-siyaman ang pormal nga husay.  [30]  leo_lastimosa@abs-cbn.com

Arangkada of Leo Lastimosa for March 7, 2011

               Tikas sa NAT

        Sunudsunod nga ipahigayon ang Regional Echievement Test (RAT) ug National Achievement Test (NAT) sa mga tinun-an sa mga eskuylahang publiko ug pribado dinhi sa Sugbo ug ubang bahin sa nasud karong buwana.  Ang tinuig nga mga pasulit sa tanang mga tinun-an sa elementarya ug high school dayong tapos sa tuig tingtungha gigamit sa Departamento sa Edukasyon (DepEd) isip sukaranan sa pagtuon ug pagpalambo sa kalidad sa edukasyon ug pagranggo sa mga eskuylahan.

Ang mas taas nga ranggo nga makuha sa mga eskuylahan human sa RAT ug NAT makatabang sa mga magtutudlo nga nangandoy og promosyon.  Mao nga dako kaayo ang tentasyon alang sa mga labing ambisyuso nila pagmaniobra sa pasulit.

-o0o-

        Pila ka adlaw sa wa pa ang NAT sa niaging tuig, ang mga magtutudlo sa Ramon Duterte Memorial National High School (RDMNHS) sa Dakbayan sa Sugbo gipatawag sa ilang prinsipal sa usa ka tigom.  Usa sa mga nakatambong sa tigom niingon nga labihan nilang kurata dihang giingnan nga:

1. Mangandam paghatag sa labing tukma nga tubag sa mga pangutana sa NAT sa ilang tagsa-tagsa ka subjects;
2. Hatagan sila sa NAT questionnaires inig abot gyod sa mga kopya sa principal's office sa sayong buntag ug ang codes sa ilang mga tubag i-apud-apod dayon sa tanang mga tinun-an nga niapil sa pasulit; ug
3. Di sila angayng mahadlok kay ang ilang gihimo dunay pagtugot gikan sa kadagkoan sa DepEd.

-o0o-

        Tuod man, morang piyesta ang NAT sa RDMNHS niadtong Marso 11, 2010:  Ang subject teachers nag-iyahay pagpanubag sa questionnaires nga mao pa lang gyoy pag-abot, laing pundok sa mga magtutudlo ang nangopya sa codes sa mga tubag ug niapud-apod dayon sa mga kopya ngadto sa mga tinun-an ug lain pa gyong pundok sa mga magtutudlo ang gidestino sa kusina, nangluto sa labing lamiang putahe alang sa mga bata.

        Ang resulta?  Nisaka ang RDMNHS regular classes gikan sa No. 39 ngadto sa Top 15 ug ang Night Classes, nga gigiyahan mismo sa prinsipal, nilayat gikan sa No. 33 ngadto sa Top 3 sa tibuok Cebu City Division.

-o0o-

        Ang magtutudlo nga nakatambong sa tigom nga gipatawag sa prinsipal, uban sa laing duha ka magtutudlo, nangisog pagbutyag sa kahiwian nga ilang gipasangil batok ni Jessica Abayon.  Apan human nakapasaka og reklamo sa DepEd, naapiki silang Adelfa Salvador, Nina Mae Arrogante ug Nimfadora Ungab.  Nidangop sila sa Arangkada sa DYAB Abante Pa, Bisaya! pagtiyabaw nga gigukod silang Abayon.

        Bisan sa iyang panghimakak sa mga pasangil, nakakita ang DepEd og igong sukaranan pagpasaka og mga kasong dishonesty, grave misconduct ug oppression batok ni Abayon.  Gisuspenso sa mosunod nga 90 ka adlaw.  Hinaot nga ang gituohang mga padrino ni Abayon di manglawgaw sa pormal nga husay sa nalangay na pag-ayong mga kaso.  [30]  leo_lastimosa@abs-cbn.com